De muziek van Johann Sebastian Bach werkt voor veel luisteraars troostend. Maar hoe doet Bach dat nu? Die vraag leidde tot een multidisciplinair onderzoek naar ... » 

De muziek van Johann Sebastian Bach werkt voor veel luisteraars troostend. Maar hoe doet Bach dat nu? Die vraag leidde tot een multidisciplinair onderzoek naar het thema troost in de theologie van Martin Luther en de muziek van Bach. De verbindende factor tussen beiden is hierin de omgang met het kerklied. Luther schreef circa 40 liederen en bracht daarin zijn troostende leer van de rechtvaardiging door het geloof onder woorden voor gewone gelovigen. Bach componeerde 200 jaar later zijn jaargang koraalcantates waarin er veel aandacht is voor de oude liederen van Luther en tijdgenoten. Dit onderzoek belicht de troostende inhoud en argumentatie van Luthers liederen en de wijze waarop de kerkgangers in Leipzig via Bachs cantates deze troost konden ervaren.Troost bij LutherCentraal in Luthers theologie uit de 16e eeuw staat de rechtvaardigingsleer, waardoor de genade bereikbaar is zonder de noodzaak van goede werken. Vertrouwen op God en het reddende werk van Christus was genoeg voor de gelovige om verzekerd te zijn van het zielenheil na de dood en van de kracht om het leven in tijden van tegenspoed vol te houden. Maar ondanks dat leidde twijfel of het geloof wel sterk genoeg was en de bedreigingen niet te groot, tot troostbehoeften. Luthers liederen uit 1524/1525 geven de argumenten hoe de mens vanuit die behoefte troost kan zoeken, vinden en ervaren. Luther had daarbij vooral veel oog voor de zwakgelovigen.LiederenerfgoedAan het begin van de 18e eeuw veranderde de behoefte aan troost door veranderingen in de maatschappij. Bovendien vroeg de tijd van de barok om andere uitdrukkingsmiddelen waardoor veel nieuwe liederen ontstonden. De oude liederen uit de tijd van de Reformatie raakten uit de gratie, mede omdat de oude taal minder toegankelijk was geworden voor gewone kerkgangers. Theologen van verschillende stromingen versterkten hun identiteit in intensieve discussies over het gewenste liedrepertoire. Deze factoren vormden de start van het vakgebied hymnologie. Orthodox-lutherse hymnologen spanden zich in om het oude liederenerfgoed te behouden, juist vanwege hun troostende waarde. Mits ze goed begrepen werden door de gelovigen en de juiste tekst beschikbaar was. Het 200-jarig jubileum van Luthers liederen bleek een uitgelezen moment om hier aandacht aan te besteden in 1724/1725. Uit de onderzochte koraalcantates uit deze jaargang van Bach blijkt de invloed van deze hymnologen, in het bijzonder van Johann Martin Schamel. Troost bij BachDe wijze waarop Bach de liederen heeft verwerkt in zijn koraalcantates kennen een vast stramien, waarbij de eerste en laatste strofe behouden blijft, terwijl de tekst van de tussenliggende strofen van het lied zijn bewerkt tot recitatieven en aria’s. Dit onderzoek toont aan dat de tekst van deze delen (door een onbekende tekstdichter) en ook de muzikale uitwerking ervan door Bach sterk zijn beïnvloed door de doelstellingen van de orthodox-lutherse hymnologen om de troostende argumenten uit de oude liederen opnieuw centraal te stellen. Schamels gezangboek-commentaren in combinatie met Luthers uitleg van Bijbelteksten, zoals verzameld in de Calov-Bijbel blijken een verrassende sleutel te bieden tot de interpretatie en vormgeving van de troostende elementen uit Luthers leer in het werk van Bach. «